Για να επέλθει η περιφερειακή εξισορρόπηση θα πρέπει στις καθυστερημένες περιοχές να χωροθετηθούν αναπτυξιακοί πόλοι, με ίδρυση βιομηχανικών συγκροτημάτων και πιστωτικών οργανισμών, οι οποίοι θα αξιοποιούν το εργατικό δυναμικό προς όφελος της διάχυσης των εθνικών αναπτυξιακών αποτελεσμάτων. Το «δόγμα» των πόλων ανάπτυξης ακολούθησαν πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής, οι εφαρμογές των οποίων όμως γνώρισαν πενιχρά αποτελέσματα λόγω λανθασμένης κατανόησης και ημιτελών εφαρμογών. Οι πόλοι ανάπτυξης ήταν ένα εργαλείο περιφερειακής πολιτικής που κρατούσαν στα χέρια τους τα κράτη τα οποία με την «από τα πάνω» παρεμβατικότητα τους θα επέφεραν τα επιθυμητά αποτελέσματα αλλά λόγω της ύπαρξης μεγάλης διαφθοράς τα κράτη αυτά πέτυχαν ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα.

Η θεωρία της εξαγωγικής βάσης, πρότεινε την οργάνωση του περιφερειακού δυναμικού σε αποδοτικές βάσεις και την εξαγωγή του προϊόντος προς τις εθνικές και διεθνείς αγορές, ακολουθώντας τις θεωρίες του Ricardo. Διαφοροποιείται από τις νεοκλασικές θεωρίες γιατί πιστεύει πως η άνιση κατανομή πόρων στις καθυστερημένες περιοχές δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με τις αυτορυθμιστικές λειτουργίες των αγορών αλλά απαιτείται η κρατική παρέμβαση.

Η θεωρία της αγροτοαστικής ανάπτυξης (Friedmann – Douglas, 1978), απευθυνόταν κυρίως προς τις χώρες της Ασίας οι οποίες διατηρούσαν μεγάλο αγροτικό τομέα και πολλά μικρά και διάσπαρτα αστικά κέντρα. Οι περιοχές αυτές θα έπρεπε να συνδεθούν τροφοδοτώντας η μία την άλλη με ένα επιλεκτικό χωρικό κλείσιμο, ώστε να βελτιωθεί το πολύ χαμηλό βιοτικό επίπεδο. Το μοντέλο αυτό όμως θα μπορούσε να εφαρμοσθεί και στην αναπτυγμένη Δύση, αρκεί οι περιοχές εφαρμογής, να διέθεταν ένα μεγάλο αγροτικό τομέα και αναξιοποίητους φυσικούς πόρους.

Οι θεωρίες αυτές έτυχαν δριμείας κριτικής από τους ριζοσπάστες οικονομολόγους και κυρίως από τη σχολή της εξάρτησης, (Dos Santos, Frank, etc), τοn Myrdal, ο οποίος υποστήριξε πως αναπτύσσεται ο μηχανισμός της κυκλικής σωρευτικής αιτιότητας, δηλαδή οι αναπτυγμένες περιοχές ενισχύονται ακόμα περισσότερο σε βάρος των καθυστερημένων, και από τη γαλλική σχολή της «ρύθμισης» (Lipietz -1983, Gore, ’83, Allen Scott, 1988) που υποστήριξαν πως η καθυστέρηση είναι αποτέλεσμα των μεταβολών στους μηχανισμούς καπιταλιστικής συσσώρευσης.

Κατά τη δεκαετία του 1980 μια νέα γενιά θεωριών εμφανίζεται με μεγάλη ορμή συνοδεύοντας τις μεγάλες διαμορφώσεις της νέας παγκόσμιας οικονομικής τάξης. Ενώ η κρατική παρεμβατικότητα του κευνσιανισμού έχει ολοκληρώσει της αποστολή της ως εφαρμοστέα μεταπολεμική πολιτική, μία νέα έννοια απασχολεί τους θεωρητικούς οικονομολόγους, κοινωνιολόγους και πολιτικούς. Είναι η έννοια του «τοπικού» που καλείται να αντισταθμίσει την ισοπεδωτική τάση της παγκοσμιοποίησης. Το τοπικό πάει να συστήσει μια νέα χωροκοινωνική κατηγορία που συνεπικουρείται από τις νέες τεχνολογίες του αυτοματισμού και των υπέρ υπολογιστών. Χωροθετούνται «από τα κάτω» τεχνολογικά και ερευνητικά πάρκα με διεθνείς ακτίνες, οι εργασιακές σχέσεις αποκτούν τομεακή και επιχειρησιακή ευελιξία, και αμφισβητούντα τα μεγάλα και δυσκίνητα βιομηχανικά μεγέθη όπως της IBM ή της GM.

Αναδείχθηκαν νέοι μετά - βιομηχανικοί χώροι, οι οποίοι απέκτησαν διεθνή αίγλη και αποτέλεσαν παραδείγματα προς μίμηση. Η Silicon Valley, Orange County του Λος Άντζελες, η Βοστώνη, η Νέα Αγγλία, η Σκωτία, η Cite Scientifique στο Παρίσι, το Τόκιο, η Tsukuba και Toyama, το Bangalor στην Ινδία, ανέπτυξαν προϊόντα υψηλής τεχνολογίας, γρήγορης διαμόρφωσης και αλλαγής, βρίσκονταν κοντά σε πανεπιστημιακές μονάδες, και μακριά από τις πυκνοδομημένες μεγαλουπόλεις, μέσα σε ειδυλλιακά τοπία με αισθητική αρχιτεκτονική. Η ευελιξία και η τομεακή εξειδίκευση ήταν η τελευταία απάντηση στις άκαμπτες βιομηχανικές δομές της προηγούμενης περιόδου, με νέα ευέλικτα συστήματα παραγωγής και με την εφαρμογή μεθόδων όπως η "just in time dellivery system", παραγωγή «για τότε που χρειάζεται» και όχι «όταν χρειαστεί».

Εκεί όπου εφαρμόστηκαν συστηματικές πολιτικές ανάπτυξης, ο εθνικός και κοινωνικός χώρος αναδιοργανώθηκαν πότε αμυντικά και πότε επιθετικά αντιμετωπίζοντας τις αρνητικές συνέπειες που δημιουργούσε ο μηχανισμός/οι της αγοράς. Στην Ιαπωνία με τα βιομηχανικοπιστωτικά συμπλέγματα (keiretsu), στη Ν. Κορέα με τα Chaebal, στη Γερμανία με την «περιοχή – βιομηχανία», στην Ολλανδία με την «συγκεντρωμένη αποκέντρωση», και αλλού, οι αναπτυξιακές πολιτικές κατάφεραν να επιτύχουν και μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων και αύξηση του παραγόμενου πλούτου.

Στην Ελλάδα δυστυχώς ούτε θεωρίες ανάπτυξης υπήρξαν ποτέ ούτε πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης. Εξαίρεση αποτελεί η προσπάθεια για την τοπική εξειδίκευση της Πύλου, από τα προγράμματα Βαϊτσου, Χατζημηχάλη, (1986) αλλά ο κρατικός πατερναλισμός έριξε βαριά την σκιά του, ανακόπτοντας τα σχέδια.

Ένας από τους βασικούς λόγους που οδήγησαν την Ελλάδα στην παρούσα συστημική κρίση ήταν ασφαλώς και το υδροκεφαλικό μεταπολεμικό πρότυπο της πρόχειρης και άναρχης εκμετάλλευσης των εθνικών πόρων. Η απώλεια και σπατάληση πόρων που επέφερε σε συνδυασμό με τις αυξημένες κοινωνικές ανάγκες, συνέδραμον στον γιγαντισμό του κράτους και στη κρίση του χρέους. Τεράστιο αναπτυξιακό δυναμικό παραμένει σε λανθάνουσα μορφή στις ελληνικές περιφέρειες, αναξιοποίητο και ανεκμετάλλευτο από την έλλειψη τεχνογνωσίας άσκησης περιφερειακών πολιτικών αλλά και από την έλλειψη βούλησης των κυβερνήσεων για τη κάλυψη του κενού. Η ευκαιρία είναι ιστορική αν οι προσπάθειες επικεντρωθούν στην προβολή των περιφερειακών πλεονεκτημάτων και στην ανάπτυξη των πόρων στα πλαίσια ενός επιλεγμένου εθνικού σχεδίου για την αντιμετώπιση της κρίσης με αύξηση του παραγόμενου πλούτου και όχι με την αύξηση του δανεισμού και της υπερχρέωσης.

Με όλα όσα περιέχονται στο άρθρο αυτό προσπάθησα να δείξω πως το ζήτημα της Ανάπτυξης δεν είναι μια εύκολη υπόθεση που υπόκειται στη ρουτίνα των επενδύσεων και της ζήτησης, η οποία όπως λέγεται θα «επανακινήσει» την οικονομία. Είναι πολύ πιο σύνθετο και πολύπλοκο. Η διεθνής εμπειρία έχει αποδείξει πως ούτε οι παραδοσιακές επενδύσεις ούτε η ενεργοποίηση της ζήτησης μπορούν να δημιουργήσουν αναπτυξιακά αποτελέσματα με κριτήριο την αυτοτροφοδότηση και την διατηρησιμότητα, γιατί κάλλιστα οι εισοδηματικές και περιφερειακές ανισότητες μπορεί να βαθύνουν αντί να κλείσουν. Η επιλογή ενός νέου αναπτυξιακού παραγωγικού προτύπου που θα αναδιοργανώνει τους εθνικούς και περιφερειακούς πόρους, αναδεικνύοντας ισχυρές περιφερειακές πολιτικές κοινότητες, μπορεί να αποτελέσει το κοινό ενδιαφέρον όλων των πολιτικών δυνάμεων της χώρας αλλά και το χρηματοδοτικό ενδιαφέρον της Ε. Ένωσης και του διεθνούς επενδυτικού κεφαλαίου. Διαφορετικά, η αύξηση του χρέους για εξυπηρέτηση του παλιού χρέους τα μόνα αποτελέσματα που μπορεί να επιφέρει είναι ο αφανισμός και η καταστροφή.

Θάν. Κουρματζής