ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΤΟΥ
ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ
ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ
ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΚΡΗΚΤΙΚΗΣ ΑΝΤΙΠΑΛΟΤΗΤΑΣ
Ή ΑΡΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ;
Ν. Λιούση
Ο όρος «ανάπτυξη» χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο από όλους μας. Οι κυβερνήσεις αναφέρονται στην έννοια της ανάπτυξης προκειμένου να αποκτήσουν την κοινωνική νομιμοποίηση, ενώ οι πολίτες τη συνδέουν με τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους.
Μια πρώτη παρατήρηση που μπορεί να γίνει, αναφέρεται στο γεγονός ότι πολύ συχνά η «ανάπτυξη», ως έννοια, προσλαμβάνει διαφορετική σημασία ανάλογα με τα φιλοσοφικά – ιδεολογικά πιστεύω αυτού που την επικαλείται αλλά και υπό την οπτική των οικονομικών – πολιτικών – κοινωνικών συμφερόντων αλλά και των πολιτιστικών προσδιορισμών των διαφόρων κοινωνικών σχηματισμών και των πολιτικών ομάδων.
Ο όρος ανάπτυξη κατ’ αρχήν δηλώνει τη δυναμική διαδικασία της παραγωγής πλούτου σε μια κοινωνία (και μάλιστα μέσα στο χρονικό όριο του ενός έτους, όπως συμβατικά το ορίζουμε).
Εάν ωστόσο περιοριστούμε στην ποσοτική αυτή διάσταση της ανάπτυξης, τότε είναι σίγουρο ότι θα οδηγηθούμε όχι απλώς σε αναληθή συμπεράσματα αλλά, κυρίως, σε μια αντιδραστική ερμηνεία της. Η εξεταζόμενη έννοια της ανάπτυξης παρουσιάζει και ένα ποιοτικό σκέλος που βρίθει πολιτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών επηρεασμών.
à Ένα πρώτο ποιοτικό κριτήριο της ανάπτυξης αναφέρεται στη διαδικασία της διανομής του παραγόμενου πλούτου. Εν προκειμένω το κυρίαρχο ερώτημα είναι πως κατανέμεται ο πλούτος; Ποιος ωφελείται; Υπό ποιες προϋποθέσεις;
Στη σημερινή συγκυρία τα ερωτήματα αυτά τείνουν να πάρουν ανησυχητικές διαστάσεις. Κατά τη χρονική περίοδο από το 1975 μέχρι το 1998 ο παραγόμενος πλούτος παγκοσμίως αυξήθηκε 5 περίπου φορές περνώντας από τα 6 τρις $ στα 29 τρις $ (σε σταθερές τιμές 1995). Η εκπληκτική αυτή αύξηση του πλούτου, που κατά βάση προήλθε από την «έκρηξη» της παραγωγικότητας κυρίως λόγω της χρήσης των νέων τεχνολογικών καινοτομιών, δεν μπόρεσε ωστόσο να καλύψει ούτε τις στοιχειώδης ανάγκες ολόκληρων περιοχών του πλανήτη. Αντίθετα, το φαινόμενο το οποίο παρουσιάζεται σήμερα είναι ότι η αύξηση του πλούτου, και των τεράστιων ικανοτήτων παραγωγής του, συνοδεύεται από μια ραγδαία όξυνση των εισοδηματικών ανισοτήτων και της περιθωριοποίησης μεγάλων κοινωνικών στρωμάτων ανά τον πλανήτη. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει η έκθεση του Worldwatch Institute για το 2005, ο «άξονας του κακού» που απειλεί την παγκόσμια κοινότητα θα πρέπει να αναζητηθεί στη φτώχια, τις ασθένειες και την οικολογική καταστροφή.
Τα στοιχεία που ακολουθούν σκιαγραφούν ακριβώς ένα μόνο μέρος του προβλήματος που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα στο κατώφλι του 21ου αιώνα.
1,2 δις άνθρωποι σήμερα ζουν με 1 μόνο $ ημερησίως.
2,6 δις άνθρωποι διαβιούν με 2 $ ημερησίως.
11 εκατ. παιδιά κάτω των 5 ετών πεθαίνουν κάθε χρόνο από ασθένειες και επιδημίες που σχετίζονται άμεσα με την πείνα.
1,3 εκατ. ανθρώπων δεν έχουν πρόσβαση σε πόσιμο νερό.
Το πλουσιότερο 20% των κατοίκων του πλανήτη κατέχει το 86% του παγκόσμιου πλούτου ενώ το αντίστοιχο φτωχότερο 20% δεν κατέχει παρά μόλις το 1%.
Οι 358 πλουσιότεροι πολίτες του πλανήτη έχουν περιουσία μεγαλύτερη από το 45% των φτωχότερων κατοίκων της Γης.
50 εκατ. υπολογίζονται οι άνεργοι στην ΕΕ και περί τα 20 εκατ. στις ΗΠΑ, οι περισσότεροι εξ αυτών είναι μακροχρόνια άνεργοι.
36 εκατ. είναι οι φτωχοί πολίτες στην πλουσιότερη και ισχυρότερη χώρα του πλανήτη τις ΗΠΑ, ήτοι το 12,5% του πληθυσμού, το οποίο όμως αυξάνεται στο 18% αν υπολογιστούν σε αυτούς και τα παιδιά και οι νέοι κάτω των 18 ετών.
Περισσότερα από τα μισά παιδιά της Γης πεινούν και αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υγείας.
Πάνω από 1 δις παιδιά υποφέρουν από τη φτώχεια, τον πόλεμο ή Aids: 1 στα 6 παιδιά πεινάει ενώ σε πολλές περιοχές τα σχολεία αποτελούν στόχο των εμπόλεμων παρατάξεων.
Στις αναπτυσσόμενες χώρες 1 στα 7 παιδιά δεν έχει ιατρική περίθαλψη, 1 στα 5 δεν έχει πρόσβαση σε πόσιμο νερό, 1 στα 3 δεν έχει πρόσβαση σε τουαλέτα.
640 εκατ. παιδιά δεν έχουν κατάλληλη στέγη, 300 εκατ. δεν έχουν πρόσβαση σε μέσα ενημέρωσης και 140 εκατ., στην πλειονότητά τους κορίτσια, δεν έχουν πάει ποτέ στο σχολείο.
Πρόσφατη έρευνα της UNICEF για την παιδική φτώχια, δείχνει ότι το ποσοστό αυτό αυξήθηκε σε 17 από τις 24 πλουσιότερες χώρες του ΟΟΣΑ. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, χάρη στην κρατική μέριμνα το ποσοστό της παιδικής φτώχιας μειώθηκε κατά 40% σε σχέση με το επίπεδο που θα είχε αν ρυθμιζόταν αποκλειστικά από τους μηχανισμούς της αγοράς.
Από τα στοιχεία που έχουν παρατεθεί μέχρι τώρα καθίσταται φανερό ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια θεμελιώδη αντίφαση: αύξηση του πλούτου και όξυνση των αντιθέσεων. Πως εξηγείται αυτή η παράδοξη, αν όχι παράλογη, πορεία;
Η παραγωγική διαδικασία προσδιορίζεται από τον άνθρωπο. Παραγωγός είναι ο εργαζόμενος είτε κατά άμεσο τρόπο είτε κατά έμμεσο (μέσω δηλαδή των μηχανών και της τεχνολογίας των μηχανισμών δηλαδή εκείνων που ενσωματώνουν εργατική δύναμη). Η διαδικασία όμως της διανομής του πλούτου δεν ακολουθεί την ίδια λογική, απέναντι στους πραγματικούς παραγωγούς. Οι μηχανισμοί της αγοράς, που φυσικά υπακούν στους κανόνες του κεφαλαιοκρατικού συστήματος και υπό αυτήν την έννοια δεν είναι ούτε πολιτικά ούτε κοινωνικά ουδέτεροι, προσδιορίζουν την κατανομή του πλούτου. Το κυρίαρχο κριτήριο για αυτούς δεν είναι ο άνθρωπος και οι ανάγκες του, όπως θα έπρεπε, αλλά η συνεχής επέκταση μιας κερδοφόρας ανάπτυξης που ωφελεί μια κοινωνική μειοψηφία. Ο Άγγλος οικονομολόγος Τζων Μέιναρντ Κέυνς στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα υποστήριξε ότι το κράτος στον καπιταλισμό (της βιομηχανικής επανάστασης) θα έπρεπε να ρυθμίζει το πλαίσιο δράσης του κεφαλαίου, στο βαθμό που το τελευταίο θα μπορούσε, μέσα από την άπληστη για κέρδος συμπεριφορά του, να συντελέσει στην κατάρρευση του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος.
Στη σημερινή συγκυρία ωστόσο, η κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία μας προτείνει να αφεθούμε στους μηχανισμούς της αγοράς προκειμένου να υπάρξει μια δικαιότερη ρύθμιση της διανομής του πλούτου.
Εν ολίγοις, ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που συντελεί στη θεμελιώδη αντίφαση που παρατηρείται μεταξύ παραγωγής του πλούτου και της ανισοκατανομής του σχετίζεται άμεσα με τον οικονομικό φιλελευθερισμό που είτε ως ιδεολογική κατασκευή είτε ως οικονομική στρατηγική, γεγονός που οδηγεί σε τεράστια οικονομικά και κοινωνικά αδιέξοδα με δραματικές πολιτικές επιπτώσεις.
à Ένα δεύτερο «ποιοτικό» κριτήριο της ανάπτυξης προσδιορίζεται από τις «παράπλευρες» επιπτώσεις που προκαλεί η αναπτυξιακή διαδικασία στην πορεία της πραγμάτωσής της.
Η σημερινή νεοφιλελεύθερη αναπτυξιακή λογική έχει δημιουργήσει πολλά, θεμελιώδη προβλήματα. Μεταξύ αυτών περισσότερο απειλητική εμφανίζεται η καταστροφική της επιρροή στο οικοσύστημα. Τρεις είναι οι περισσότερο σοβαρές αρνητικές συνέπειες που έχει επιφέρει η αλόγιστη καπιταλιστική ανάπτυξη επί της περιβαλλοντικής ισορροπίας:
(*) η ραγδαία εξάντληση κάποιων ιδιαίτερα σημαντικών φυσικών πόρων: όπως είναι το πόσιμο νερό, οι δασικοί πνεύμονες, η πανίδα και η χλωρίδα τόσο η υπέργεια όσο και η υποθαλάσσια, αλλά και οι ενεργειακοί πόροι η σταδιακή μείωση των οποίων σε πολλές περιπτώσεις οδηγεί σε οικονομική ανασφάλεια και κατά προέκταση σε περιφερειακές συγκρούσεις,
(*) η μόλυνση της ατμόσφαιρας (αέρας και νερό) που είναι το αποτέλεσμα μιας εντατικοποιημένης αγροτικής καλλιέργειας και κτηνοτροφικής εκτροφής. Η ακραία μορφή εμπορευματικοποίηση των δύο αυτών δραστηριοτήτων έχει συντελέσει: στην εμφάνιση νέων ασθενειών, κυρίως στην ύπαιθρο από τη χρήση χημικών φαρμάκων, στην αναβάθμιση του όγκου των προϊόντων και παράλληλα στην ποιοτική τους υποβάθμιση, αλλά και στην εμφάνιση ασθενειών στα προς κατανάλωση ζώα (τρελές αγελάδες και διοξίνη στα κοτόπουλα) που μέσω της διατροφικής αλυσίδας απειλεί τον ίδιο τον άνθρωπο,
(*) τέλος, οι δραματικές κλιματολογικές αλλαγές οι οποίες τείνουν να πάρουν τη μορφή μιας επικίνδυνης χιονοστιβάδας που απειλεί την ύπαρξη και τη ζωή στον πλανήτη. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου (η κατακράτηση της υπέρυθρης ακτινοβολίας που εκπέμπει η Γη εξαιτίας ορισμένων αερίων της ατμόσφαιρας όπως των υδρατμών και του διοξειδίου του άνθρακα) έχει αυξήσει τη θερμοκρασία, με αποτέλεσμα να έχει αρχίσει η τήξη των πολικών πάγων. Το θέμα αυτό έχει προκαλέσει έντονο προβληματισμό, αφού αναμένεται να προκαλέσει σοβαρές συνέπειες σε πολλά σημεία του πλανήτη (ακόμα και εξαφάνιση περιοχών και νησιών υπό τη θάλασσα) στις επόμενες δεκαετίες.
Μπροστά σε αυτά τα αδιέξοδα, η διεθνής κοινότητα αποφάσισε να αντιδράσει λαμβάνοντας κάποια συγκεκριμένα μέτρα. Έτσι οδηγηθήκαμε στη Διάσκεψη του Κιότο (1997) από όπου προέκυψε το σχετικό Πρωτόκολλο το οποίο ετέθη σε εφαρμογή από τις 16/2/2005.
ΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΟΥ ΚΙΟΤΟ
Η εφαρμογή του προβλεπόταν μόνο αν υπογραφόταν από τουλάχιστον 55 χώρες που ευθύνονται για ποσοστό εκπομπής ρύπων σε ποσοστό 55%. Οι χώρες που έχουν υπογράψει είναι περισσότερο από 140 αλλά η υλοποίηση του Πρωτοκόλλου οριστικοποιήθηκε μόνο μετά την υπογραφή από την πλευρά της Ρωσίας (Νοέμβριος 2004). Όπως είναι γνωστό οι ΗΠΑ που ευθύνονται για τη ρύπανση του περιβάλλοντος με ποσοστό ρύπων που φθάνει το 25%, αρνούνται ακόμα να το επικυρώσουν καθόσον θεωρούν ότι είναι ιδιαίτερα δαπανηρό πρόγραμμα και θα επιφέρει πολλές αρνητικές στην οικονομική δραστηριότητα των αμερικανικών επιχειρήσεων. Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο του Κιότο 39 αναπτυγμένες και σχετικά αναπτυγμένες χώρες οφείλουν να μειώσουν τις εκπομπές ρύπων μέχρι το 2012 κατά 5,2% σε σχέση με το επίπεδο του 1990. Πολλοί είναι όμως οι παρατηρητές που υποστηρίζουν ότι η μείωση της εκπομπής των ρύπων κατά τα ποσοστά του Κιότο θα συντελέσουν στη μείωση της θερμοκρασίας μόνο κατά 0,15 βαθμούς Κελσίου μέχρι το 2100, τη στιγμή κατά την οποία η συνολική αύξηση της θερμοκρασίας μέχρι το 2100 αναμένεται να αυξηθεί κατά 1,4 έως 5,8 βαθμός Κελσίου.
Τα επιστημονικά σενάρια σχετικά με τις κλιματολογικές εξελίξεις που βλέπουν το φως της δημοσιότητας είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά. Μεταξύ αυτών αναφέρονται τα ακόλουθα 10, τα οποία θα πρέπει να μας προβληματίσουν ώστε να αντιδράσουμε εγκαίρως, μαζικά και αποτελεσματικά:
- Πόλεμοι για το νερό,
- Λιμός, εξαιτίας της καταστροφή των τροφίμων που θα προέλθει από την ξηρασία,
- Εξαφάνιση χωρών και περιοχών (όπως τα νησιά Μαλδίβες και το Τουβαλού) λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη και της αύξησης της στάθμης των υδάτων,
- Ερημοποίηση περιοχών, λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας,
- Μεγάλος παγετός που θα προέλθει από τον τερματισμό του ρεύματος του Κόλπου. Το φαινόμενο αυτό επίσης προβλέπεται να προέλθει από το λιώσιμο των πάγων,
- Όξινοι ωκεανοί, λόγω της απορρόφησης διοξειδίου του άνθρακα γεγονός που θα προκαλέσει το θάνατο της υποθαλάσσιας χλωρίδας και της πανίδας
- Πυρκαγιές σε τροπικά δάση,
- Πλημμύρες,
- Κυκλώνες,
- Ασθένειες.
Η ανάπτυξη, η άμβλυνση των κοινωνικών διαφορών και η διατήρηση της ισορροπίας του οικοσυστήματος μπορούν πράγματι να συνυπάρξουν αρμονικά και εποικοδομητικά. Σε αυτήν την κατεύθυνση ωστόσο μπορεί να συντελέσει μόνο η εφαρμογή μιας ανθρωποκεντρικής πολιτικής. Ο νεοφιλελευθερισμός οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στη διάβρωση των όποιων κοινωνικών και οικονομικών ισορροπιών (που, ας τονιστεί, είναι απαραίτητες για το ίδιο το σύστημα), αλλά και στην ευθανασία του περιβάλλοντος. Οφείλουμε ως κοινωνία και ως συνειδητοποιημένοι πολίτες να αντιδράσουμε απέναντι σε αυτά τα αδιέξοδα και να επεξεργαστούμε ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης, που θα δίνει στην αγορά και στις αγοραίες σχέσεις το δευτερεύοντα, απόλυτα ρυθμισμένο ρόλο που τους αρμόζει.
Αθήνα 2005